Stefan Żeromski (pseud. Maurycy Zych, Józef Katerla) – pisarz, dramaturg, publicysta.
Urodzony 14 października 1864 w Strawczynie, zmarł 20 listopada 1925 w Warszawie.
Patron Szkoły Podstawowej Nr 6 i VI Szczepu Harcerskiego „Chwaty”.
Doświadczenia ubogiej młodości, obserwacja życia ziemiaństwa i biedoty wiejskiej, kontakt z radykalnymi poglądami Wielkiej Emigracji i ze współczesną myślą socjalistyczną spotęgowały jego naturalne skłonności społecznikowskie. Żeromski jest twórcą literatury bodaj najbardziej emocjonalnie zaangażowanej w historii piśmiennictwa polskiego. Jego działalności pisarskiej towarzyszyła także intensywna działalność społeczna. W Nałęczowie dom Żeromskich był ośrodkiem aktywności patriotycznej i edukacyjnej. Funkcjonowała w nim ochronka dla dzieci z ubogich rodzin i tajna szkoła polska. Żeromski był honorowym przewodniczącym nałęczowskiego Towarzystwa Oświatowego „Światło”. Wraz z grupą miejscowych radykalnych inteligentów założył Uniwersytet Ludowy, w którym sam wygłaszał odczyty. W Warszawie w 1907 uczestniczył w organizowaniu Towarzystwa Biblioteki Publicznej. Był ważną postacią w rozkwitającym kulturalnie Zakopanem. W czasie wojny uczestniczył w działalności Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego, który był oddziałem Naczelnego Komitetu Narodowego. W 1918 pełnił funkcję Prezydenta Rzeczpospolitej Zakopiańskiej.
Po odzyskaniu niepodległości brał aktywny udział w organizowaniu życia kulturalno-literackiego w Warszawie. Był prezesem Związku Zawodowego Pisarzy Polskich. Uczestniczył w zakładaniu takich instytucji, jak Akademia Literatury, Straż Piśmiennictwa Polskiego, Pen Club. Po „odkryciu” Bałtyku inicjował powstanie Towarzystwa Przyjaciół Pomorza. W 1925 otrzymał po raz pierwszy przyznaną polską państwową nagrodę literacką za zbiór utworów o historii polskiego wybrzeża Wiatr od morza (1922). Nie otrzymał natomiast nominacji do Nagrody Nobla, nie tylko wskutek niechętnego doń stosunku opinii niemieckiej, ale także zakulisowych działań polskiej prawicy, która uważała go za pisarza zbyt lewicowego i uznała Władysława Reymonta za bardziej stosownego kandydata.
Pisarz zmarł 20 listopada 1925. Jego śmierć wywołała żałobę narodową, pogrzeb był wielką manifestacją. Wielu wybitnych pisarzy poświęciło mu utwory pożegnalne. Jego grób znajduje się na cmentarzu ewangelicko-reformowanym. W Chacie w Nałęczowie zostało założone muzeum jego pamięci. Postawiono mu liczne pomniki, m.in. w Nałęczowie (1928 – projekt Stanisława Witkiewicza, dłuta Andrzeja Żurawskiego), we Włocławku (1964 – projekt Mariana Wnuka) oraz w Iławie (1966 – projekt Kalmus-Kubickiej).
Dzieła wybrane:
W 1897 opublikował Żeromski powieść Syzyfowe prace, w dużej mierze opartej na własnej biografii. Powieść o zwartej konstrukcji i fabule do dziś jest chętnie czytana. Opisał w niej dzieciństwo i proces dojrzewania szlacheckiego syna, Marcina Borowicza, w rosyjskim systemie edukacji. Edukacja rozpoczyna się w wiejskiej szkole w Owczarach, gdzie głupi i tchórzliwy nauczyciel kształci dzieci metodą bezmyślnego wkuwania, niszcząc wszelkie przejawy inteligencji. W gimnazjum w Klerykowie (którego pierwowzorem były Kielce) obok prymitywnych metod rusyfikacyjnego przymusu stosowane są też subtelniejsze – „uwodzenia” uczniów przez dopuszczanie ich na rosyjskie kulturalne salony czy możliwość nowoczesnej edukacji dzięki zachodniej literaturze tłumaczonej na język rosyjski. Bohater dojrzewa intelektualnie i emocjonalnie dając się kierować sprzecznym naciskom. Powodem obudzenia się uczuć patriotycznych jest nowy uczeń usunięty ze szkół warszawskich (w domyśle – za działalność konspiracyjną), który odkrywa już prawie przekonanym do rosyjskiej kultury kolegom polską poezję romantyczną. Szkolna działalność rusyfikacyjna, choć doraźnie odnosząca sukcesy, w końcu okazuje się pracą Syzyfa.
W 1899 ukazała się powieść Ludzie bezdomni i wywołała burzę. „Książka – czyn” – ogłosił Stanisław Brzozowski. „Zostawił ślad na życiu ówczesnego pokolenia” – podsumował Jan Wiktor głosy, że książka kształtowała poglądy i wybory życiowe młodych ludzi. Za przełomową uznali ją m.in. Adam Grzymała Siedlecki, Tadeusz Boy-Żeleński, Stefania Sempołowska, Maria Dąbrowska, Kazimiera Iłłakowiczówna… Autor zaproponował zupełnie nowy typ powieści: fragmentarycznej, niejednolitej stylistycznie, o zmiennej narracji (m.in. pamiętnik, list, odczyt, dysputa ideowa). Obok fragmentów realistycznych pojawia się patos, ironia, symbolizm, liryzm, obrazy ekspresjonistyczne i naturalistyczne. Taka poetyka będzie odtąd dominowała w pisarstwie Żeromskiego. Akcja powieści rozpoczyna się w Paryżu, przenosi do Warszawy, potem do uzdrowiska Cisy i do Sosnowca. Epizody dzieją się w Szwajcarii i majątku w Kieleckiem, dochodzą echa od zesłańca z Syberii. Bohaterem powieści jest lekarz Tomasz Judym, wywodzący się z warszawskiej biedoty, w której nadal tkwi jego rodzina (m.in. brat Wiktor, działacz robotniczy, który przed prześladowaniami musi uciekać do Szwajcarii).
Po pobycie w Paryżu Judym bez powodzenia próbuje praktyki w Warszawie, potem wyjeżdża do uzdrowiska, w którym leczą się i bawią bogaci. Judym walczy o prawo do leczenia biedaków i to w godziwych warunkach. Prowadzi szpital dla biedoty, próbuje wymóc osuszenie stawów, które niszczą klimat uzdrowiska i zatruwają wodę wieśniakom, wygłasza odczyt o warunkach higienicznych, w jakich żyje biedota i możliwościach ich poprawy. Ignorowany, wchodzi w konflikt z „lekarzami bogatych”, choć momentami daje się uwieść urokom wygody i elegancji ich życia.
Po wyjeździe na Śląsk poznaje kolejne obszary nędzy i wyzysku i postanawia poświęcić życie walce z nimi. Osobnym wątkiem powieści jest miłość Judyma i Joasi Podborskiej, ubogiej nauczycielki, gotowej towarzyszyć mu w pracy na rzecz pokrzywdzonych. Judyma przeraża jednak idylliczna wizja skromnego domku z kwiatami i firaneczkami: obawia się, że stępi to jego wrażliwość i determinację. Rezygnuje zatem z osobistego szczęścia (ten motyw powtarza się w innych powieściach, m.in. w Urodzie życia). Krytycy zauważali słabe psychologiczne uzasadnienie konieczności takiego wyboru, ale docenili jego przesłanie moralne: bezwzględny imperatyw walki ze złem, heroiczny humanizm.
